मंगलवार, अक्तूबर 11, 2011

तूःलियां दे डजैन



बड़े साल पैह्लें इक दिन मैं कनै मेरा इक दोस्त इक्की हटिया च थे बैठयो। धर्मसाळा, कचैहरी अड्डे पर। तदूं हाली काफी हाउस हई नी था खुल्लेया। कालजे च पढ़दे थे। अप्पू जो कलाकार कनै इंटलैक्चुअल समझदे थे। पढ़दे, लिखदे, ड्रामयां करदे। सिगटां फूकदे। काळियां चाहीं पींदे। बैह्सां करदे। कोई बड़ी गूढ़ी गलबात थी लगियो। मेरे साह्मणे मेजे पर तूलियां दी डब्बी थी पइयो। मैं गल्लां घट कीतियां। इक्क इक्क तूली कङ्ढी नै इक डिजैन बणाई पाया। तिंग-बड़िंगा। कई मंजिला। असां गल्लां छड्डी नै तिदा ई मतलब लगी पै कढणा।
जदूं ड्रामे लई नै दुयां सैरां जो जांदे तां असां दोआ जणे रातीं यो मटरगश्ती करदे। फिरी कुतकी जाई नै बही जांदे। कोठयां पर। पैड़ियां पर। रस्तयां च। चुपचाप। गलबात नी करदे। हटी नै औंदे तां लगदा जणता बड़ियां गैरियां गल्लां करी नै आए। सारियां उआजां तां साढ़े अंदर ई बजा दियां हुंदियां। बार सिर्फ तूि‍यां दी डब्बी ई हुंदी। खिड़-खिड़ करदी। ए दोस्त हुण बी है। पर इञा राती जो अणबोलियां गल्लां करने दा मौका नी मिल्ला। कई साल होई गै। हुण तिनी बी तूि‍यां दी डब्बी छडितियो। लाइटर रखी लेया।

इन्हां दिनां ते होर पैलें मांमेयां दें जांदे थे तां ओथी किस्मा-किस्मा दा बालण हुंदा था। तिस च सन्याडू बी हुंदे थे। बियूळे दियां सुकियां छिटियां। चिटियां। चुत्थी-चुत्थी नै चमड़ी धेड़ी दिंदे तां निकळदियां चिटियां छिटियां। सुक्की नै एह्य अंदरे ते पोलियां होई जांदियां। चुल्हे च पा तां धूं पिछले पासे ते निकळणा लगी पौंदा। छोटे हुंदेयां इन्हां सन्याडुआं दियां सिंगटां पींदे थे। तदूं असली सिगटां पीणे दी हिम्मत कुजो च थी।

मजेदार गल है। बियूळे दियां हरियां छिटियां मास्टरां देयां हत्थां च हुंदियां थियां। अपर उपड़दियां मुंडुआं देआं हत्थां पर थियां। बुढ़ेयां जो भी पसंद हुंदियां थियां हरियां छिटियां। लप-लप करदियां। पैल्कयां मास्टरां कनै बुढ़ेयां जो झफणे दा शौक हुंदा था। बैड़ू कनै छोरू दिख्या नी कि हत्थें खुर्क लगी पौंदी थी। ब्यूळे जो इन्हां दा ई साप लग्गा होणा। ब्यूळे दियां हरियां छिटियां खड्डां, नाळुआं, चोआं च पत्थरां हेठ दब्बी दिंदे थे। छिटियां दी खल्ल फुल्ली नै ढिल्ली होई जांदी। फिरी सैही बुढ़े तिन्हां पूल्यां जो बार कड्ढी नै सपड़ां पर झफदे। ऐसा झफदे भई चमड़ी उदळी जांदी। छाला ते बणदा सैल कनै छिटी बणदी सन्याह्डू। सैला ते बणदी रस्सी। गोरी चिट्टी कनै नर्म। इस सैला नै मंजेयां भी बुणदे। ब्यूळे दा कर्मफल ई होणा। झफणा कनै झफोणा। बा भई बा। ब्यूळा तेरा भी मुकाबला नीं। पत्तर खादे डंगरेयां। मार खादी छोकरुआं। कनै सैला नै बुणेयो मंजे पर सौणा दादुएं।

इक बगत ए बी था भई दातण बणे दी करदे थे। कदी कदी तिरमिरा बी मिली जांदा था। मरूदां, खोड़ां, नींबुआं दे पत्तेयां नै दंदा मांजिए तां बड़ी देर सुआद मुहां च रैंहदा। खोड़ां दिया छाली दी बीड़ी कनै बंग्गां परांदुआं दे सगुन गोदां च पांदियां थियां नूहां कनै धियां। तुलसिया दे बूटे बगैर घर सुन्ना ई रैंहदा था। पूजा करनी होऐ तां अंबां दे पत्तर। हवन करना होऐ तां अंबां दियां समधां। बेद गडणी होऐ तां केळे दे धड़। पतळां बणाणे ताईं टौरया दे पत्तर। कुसी जमाने च टौरया दे छतरोड़ू बी बणदे थे। बंझां दियां टोकरियां, डल्लां, चंगेरां, छाबड़ियां, छक्कू। खजूरां दियां पंदीं कनै बिन्ने। पुआलां दियां बंदरियां।

पलियां, गोडां, मकानां, कोठयां, मैल-दुमैल्यां बणाणे ताईं तां टाली, ची, दयार सेवा च हाजर रैदे ई थे। बंझ कनै ओई भी बाल लाई दिंदे थे। एह थे बड-बडे बूटे। जाली तक धरती पर खड़ोते रै, डाळुआं नै हौआ झुलांदे रैशहीद होई नै मकानां दियां थमियां कनै कड़ियां बणे। बूटेयां, रुक्खां, फुल्लां, बेलां नै स्हाड़ा खाण-पीण, खेती-बाड़ी तां चल्ली-ई-चल्ली, लोकाचार, लग्गचार भी बूटयां बगैर पूरा नीं होया। जमदेयां, पळदेयां, खांदेयां, बैंदेयां, कमांदेयां, मरदेयां, बूटे साढ़े अंग-संग रैंदे आए। लकड़ी न होऐ तां दाह-संस्कार नी होई सकदे।

माता दां अपणेया जायां नै बड़ा गाढ़ा कनै गूढ़ा सरबंध हुंदा ऐ। बूटे दी कुर्बानी भी घट नीं ऐ। बूटा जींद्यां जी तां साड़े जन्मे ते मौता तक साथ दिंदा ई ऐ, मरी नै बी साढ़े कम्मैं ई औंदा। जे असां रुक्खे जो बड्ढी लइए तां भी तिनी कदी थम्मी, कदी सोठी, कदी पैढ़ी बणी नै खड़ोई जाणा ऐ कनै जे रुक्ख अपणिया मौती मरगा तां बी तिनीं साि‍यां अगलियां पुश्तां ताईं धरत-समाधी लई लैणी। लक्खां साल पुराणे रुक्ख धरती हेठ सुत्तेयो हन। सुत्तेयो सुत्तेयो ई सै: कार्बन बणी गै। कदी सै: सांजो कोयला बणी नै सेक दिंदे, कदी हीरा बणी नै चमक। तिन्हां दा धर्म ई ऐ देणा। तिन्हां दा कर्म ई ऐ देणा।

मेरा दिल करदा मैं घरैं औंआं तां देहळी पर मत्था टेकी नै कदम अंदर रखां। थमियां गैं पूजां तां तिस बूटे जो जफ्फी पाई लेयां जिनी अपणिया छातिया पर आरे दी धार झेलियो। खिड़किया ब्हाल जाई नै खड़ोआं तां तिि‍यां डाळियां च पींग पई जाऐ। मैं बड्डा झूटा लेयां कन पत्तेयां नै भरयो बूटे दे सिरे पर हत्थ फेरी औंआं। जिनीं मेरिया जिंदगिया च खिड़कियां खोलियां, तिते गैरा दोस्त होर कुण होई सकदा। मैं तूलियां दे डजैन बणां भौएं रातीं जो चुपचाप बैठां, दोस्त तां सौगी ई है। मेरे अंदर।   

शुक्रवार, अप्रैल 02, 2010

मुबारकां

Shimla: The Himachal Pradesh assembly today passed a resolution recommending the inclusion of the state’s Pahari language in the constitution.
The resolution, moved by Chief Minister Prem Kumar Dhumal, was passed by a voice vote in the house. “It’s spoken not only in the state but also in neighbouring states too. It’s rich in literature and its needs to be preserved,” Dhumal said.
“The Pahari language is present in 10 local dialects, including Sirmouri, Kulluvi, Kangri and Mahajavi,” he added.
Live himachal